Podstawy wyznaczania daty Świąt Wielkanocnych sięgają biblijnego nakazu, by 14 dnia miesiąca nisan przygotować ofiarę Paschy „na cześć Pana, który w Egipcie ominął domy Izraelitów. Poraził Egipcjan, a domy nasze ocalił" (Wj 12,27).

Miesiąc nisan jest pierwszym miesiącem wiosennym, a zarazem pierwszym miesiącem żydowskiego roku liturgicznego. Kalendarz hebrajski, oparty na miesiącach księżycowych, rozpoczyna się od nowiu; w środku miesiąca, w nocy z 14 na 15 dnia, przypada pełnia. W pierwszą wiosenną pełnię księżyca celebruje się Paschę.

Pascha oznacza „Przejście”

Hebrajskie słowo „Pesach” (pol. Pascha) oznacza „przejście” i nawiązuje do wydarzenia z czasów niewoli egipskiej Izraela, opisanego w Księdze Wyjścia. Gdy Egipcjanie nie chcieli wypuścić Izraelitów z niewoli, Bóg zesłał na nich kary; ostatnią z dziesięciu plag egipskich była śmierć pierworodnych, zarówno pierworodnego syna w każdej rodzinie, jak i pierworodnych spośród bydła. Plaga nie dotknęła Izraelitów, którzy podczas tego „przejścia Boga” oznaczyli odrzwia swoich domów krwią baranka.

Do dziś na pamiątkę tego wydarzenia Żydzi świętują Paschę z 14 na 15 dzień miesiąca nisan, w pierwszą wiosenną pełnię. Uroczysta świąteczna wieczerza (hebr. seder) rozpoczyna się po zmierzchu dokładnie w dniu pełni, niezależnie od dnia tygodnia.

Wielkanoc w pierwszych wiekach chrześcijaństwa

Zgodnie z przekazem Ewangelii św. Jana, Chrystus został przybity do krzyża, gdy Żydzi zabijali baranki na wieczerzę paschalną. W pierwotnej gminie chrześcijańskiej w Jerozolimie pamiątkę śmierci Chrystusa celebrowano dokładnie w dzień żydowskiej Paschy, czyli w dniu 14 nisan, niezależnie od dnia tygodnia. Później w niektórych wspólnotach przenoszono Wielkanoc na niedzielę po pierwszej wiosennej pełni, co doprowadziło w połowie II wieku do uformowania się dwóch odmiennych tradycji: w Rzymie Wielkanoc obchodzono w niedzielę jako pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa, natomiast na Wschodzie akcentowano wspomnienie męki i śmierci Chrystusa jako paschalnego baranka i święto celebrowano w dniu żydowskiej Paschy.

Obliczanie daty Wielkanocy

Początkowo chrześcijanie nie prowadzili własnych obliczeń, czekali, kiedy Żydzi ustalą dzień Paschy i dostosowywali swoje obchody. Mniej więcej od początku III wieku zaczęli samodzielnie wyliczać datę. Zajmowali się tym naukowcy związani z Patriarchatem Aleksandryjskim, głównym ośrodkiem badań astronomicznych i matematycznych w cesarstwie rzymskim, warto przypomnieć, że w II wieku po Chr. działał tam największy astronom grecki Ptolemeusz. Patriarcha Aleksandrii ogłaszał datę Wielkanocy najpierw dla Egiptu, a następnie przesyłał ją także do innych regionów Wschodu.

Jednak z czasem poszczególne Kościoły przyjmowały różne systemy obliczeń, z których wynikały odmienne daty obchodów Wielkanocy. Problem dostrzeżono na pierwszym Soborze Powszechnym w Nicei w 325 roku, na którym starano się to ujednolicić. Wreszcie w VI wieku obliczenia aleksandryjskie zaadaptował do warunków łacińskich w Rzymie Dionizy Mały. On też wprowadził rachubę lat od narodzenia Jezusa, dziś znaną jako nasza era. W ten sposób w VI wieku przyjęto jednolity system obliczeń daty Wielkanocy w całym chrześcijaństwie. Sprawa się jednak skomplikowała z pojawieniem się nowego kalendarza – gregoriańskiego.

Kalendarz juliański i gregoriański

Średniowieczna Europa posługiwała się kalendarzem juliańskim, wprowadzonym w 46 r. p.n.e. przez Juliusza Cezara. W miarę rozwoju badań zauważono, że kalendarz ten spóźniał się o 1 dzień w ciągu 128 lat w odniesieniu do czasu astronomicznego, postanowiono więc zastąpić go bardziej precyzyjnym kalendarzem.