Od 1 stycznia 2004 r. wchodzi w życie oczekiwana od dawna ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. „O działalności pożytku publicznego i wolontariacie” (opublikowana w Dziennik Ustaw z 29 maja 2003 r.). Reguluje ona zasady prowadzenia tej działalności, uzyskiwania statutu organizacji pożytku publicznego, a także wolontariatu czyli ochotniczego działania osób, które bez wynagrodzenia pracują dla swoich społeczności i innych ludzi.
W okresie obecnego kryzysu zasad moralnych, rola inicjatyw, organizacji pozarządowych i stowarzyszeń przyczynia się do wyzwolenia w mieszkańcach postawy obywatelskiej, pobudzenia ich aktywności i odpowiedzialności we wspieraniu w wymiarze lokalnym rozwoju o osiedli, wsi, miast.
Okazuje się, że wiele nowych organizacji pozarządowych, działających często niezależnie od wszelkich władz, powstało po 1989 r., czyli po transformacjach w Polsce i po wprowadzeniu reformy samorządowej. Potwierdzają to wyniki Kongresu Regionalnych Towarzystw Kultury, w tym VI Kongresu w Radomiu. Dobrą stroną działalności towarzystw regionalnych jest to, że w swej działalności budują one „od dołu” rzeczywistość ich działania, skierowane są na rodzinę, społeczność lokalną. W ostatnich latach wzrosła też zdecydowanie ilość gazet regionalnych, wydawnictw książkowych wydawanych w gminach, parafiach, szkołach, co także jest to przejawem inicjatyw obywatelskich i demokratyzacji życia. W okresie zubożenia społeczeństwa ważną rolę pełnią organizacje pomocy rodzinom i osobom w trudnej sytuacji rodzinnej. Już dziesięć lat trwa akcja „Caritas” sprzedaży świec w ramach Wigilijnego Dzieła Pomocy Dzieciom.
Organizacjami pozarządowymi są stowarzyszenia, a wśród nich jest największe w Polsce, Stowarzyszenie Gmin i Powiatów (SGPM), zrzeszające 130 gmin historycznej Małopolski z województw małopolskiego, świętokrzyskiego, podkarpackiego i części śląskiego. Członkami są okoliczne gminy: Żarnowiec, Sędziszów, Miechów, Racławice, Wolbrom, Olkusz, Szczekociny. Zadaniem statutowym jest obrona interesów gmin i upowszechnianie idei samorządności.
Wśród inicjatyw SGPM z siedzibą w Krakowie należy wymienić organizację w Wadowicach z okazji 25-lecia pontyfikatu Jana Pawła II, pod patronatem ks. kardynała Franciszka Macharskiego, konferencji Samorząd terytorialny i zasada państwa pomocniczego w nauczaniu Jana Pawła II.
Działalność w SGPM daje możliwość zgłaszania nowych inicjatyw. Jako przykład obszarów, na których działalność samorządowa może przynieść konkretne owoce, można wskazać choćby referat wygłoszony na konferencji o szlakach turystycznych historycznej Małopolski pt.: Nowe inicjatywy obywatelskie na szlaku kościuszkowskim Kraków - Racławice - Szczekociny-Połaniec - Maciejowice. W miejscowościach tych towarzystwa regionalne i gminy od kilkunastu lat mocno akcentują doroczne obchody związane z datami insurekcji z 1794 r., której hasło brzmiało: walka w imię wolności, całości, niepodległości. Te ważne daty to: 24 marca - przysięga T. Kościuszki na Rynku w Krakowie, 4 kwietnia - bitwa pod Racławicami, 7 maja - Uniwersał Połaniecki, 6 czerwca - bitwa pod Szczekocinami, 10 października - bitwa pod Maciejowicami, 15 października - rocznica śmierci T. Kościuszki. W obchodach związanych z tymi rocznicami i w trosce o spuściznę historyczną uczestniczą m. in. szkoły im. T. Kościuszki z Racławic, Krakowa, Połańca, Szczekocin, Fundacja im. Tadeusza Kościuszki w Krakowie, Polska Fundacja Kościuszkowska w Warszawie, Komitet Kopca Kościuszki w Krakowie.
2004 r. będzie okazją w związku z 210. rocznicą Insurekcji do uczulenia młodzieży na konieczność ratowania od zapomnienia i dewastacji miejsc pamięci narodowej związanej z postacią T. Kościuszki.